อำเภอแม่อาย  

 ตำนานและคำบอกเล่า
“แม่อาย เมืองเจ้าแม่มะลิกา” คำนามซึ่งเป็นที่มาของชื่อ อำเภอแม่อายในปัจจุบันนั้น มีตำนานและคำบอกเล่าสืบต่อกันมาจากตำนานเวียงมะลิกา เนื่องจากพื้นที่เดิมของเวียงมะลิกาตั้งอยู่ในเขตอำเภอแม่อาย เวียงมะลิกาตั้งอยู่ ณ เส้นละติจูด ๒๐ องศา ๒ ลิปดา ๒๑ ฟิลิปดาเหนือ ลองติจูด ๙๙ องศา ๑๘ ลิปดา ๑๔ ฟิลิปดาตะวันออก ปัจจุบันอยู่ในเขตหมู่ที่ ๘ ตำบลมะลิกา อำเภอแม่อาย มีทางแยกออกจากทางหลวงแผ่นดินสาย ฝาง - ท่าตอน ผ่านโรงพยาบาลแม่อายไปทางทิศเหนือ มีแนวคูเมืองและซากอิฐ กำแพงดินเป็นที่สังเกตได้ ราษฎรถือเป็นโบราณสถานศักดิ์สิทธิ์ ร่องรอยของเวียงมะลิกาที่เห็นได้ในปัจจุบันคือ แนวกำแพงนูนสูง ๒ ชั้น มีคูเมืองอยู่ระหว่างกลางเป็นแนวล้อมรอบเมือง มีรูปร่างคดเคี้ยวไปตมลักษณะ ของเนินดิน อาณาเขตของเวียงมะลิกามีพื้นที่ประมาณ ๓๒๑ ไร่ ลักษณะพื้นที่ภายในส่วนใหญ่เป็นที่ราบ ๒ ระดับ พื้นที่ระดับสูงประมาณ ๕๒๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล ๗๐ เมตร จากที่ราบลุ่มแม่น้ำฝางพื้นที่ระดับต่ำสูงประมาณ ๔๘๐ เมตร จากระดับน้ำทะเล โดยมีแนวติดต่อ ดังนี้
....ทิศเหนือ จรดเชิงดอยลาง
....ทิศตะวันออก จรดห้วยสันป่าเหียว
....ทิศใต้ จรดที่ราบลุ่มแม่น้ำฝาง
....ทิศตะวันตก จรดลำน้ำห้วยศาลา
เวียงมะลิกา เป็นเมืองโบราณขนาดเล็ก ซึ่งสร้างขึ้นประมาณปี พ.ศ.๒๑๕๐ ตรงกับ จ.ศ.๙๑๙ ปีระกา เดือน ๔ เหนือ ถึง พ.ศ.๒๑๙๑ มีอายุเพียง ๔๑ ปี คือ ช่วงที่พระนางมะลิกาปกครองอยู่เท่านั้น ซึ่งตามตำนานเรื่องของพระนางมะลิกา เป็นเรื่องราวที่ไม่ปรากฏว่ามีการจดบันทึกไว้เป็นหลักฐาน เป็นเพียงเรื่องที่ได้มีการเล่าสืบต่อกันมาจากผู้อาวุโส และอาศัยสิ่งแวดล้อมอื่นๆ เช่น โบราณสถาน โบราณวัตถุบ้าง สันนิฐานบ้าง และจากบรรดาที่พบเห็นอภินิหารของเจ้าแม่มะลิกา ที่บันดาลให้ปรากฏไว้กับใครต่อใครบ้าง ตลอดจนวิเคราะห์ จากประวัติของพระเจ้าฝางอุดมสินและพระนางสามผิวผู้เป็นพระราชบิดา – มารดาผู้ครองเมืองฝาง
พระนามของพระนางมะลิกา ตามความเห็นของชาวบ้านทั่ว ๆ ไป มักจะเรียกว่า “เจ้าแม่มะลิกา” มากกว่าจะเรียก “พระนางมะลิกา” เจ้าแม่มะลิกาเป็นราชบุตรีในพระเจ้าฝางอุดมสินกับพระนางสามผิว พระนางสามผิว พระราชมารดาของพระนางมะลิกานี้ ทรงพระสิริโฉมงดงามยิ่งนัก ดังมีคำกล่าวที่ว่า มีพระวรกายอวบท้วมเปล่งปลั่งเป็นน้ำเป็นนวล ดวงพระเนตรดำขลับดั่งนัยน์ตาเนื้อสมัน พระเกษายาวสลวยดำสนิทเหมืองขนกาน้ำ พระนาสิกได้สัดส่วนรับกับ พระโอษฐ์อันจิ้มลิ้มพริ้มเพรา พระโขนงโก่งดังคันธนูศิลป์ มีความงามเป็นเลิศ แห่งยุคเพียบพร้อมด้วยเบญจกัลยาณียากที่จะหาหญิงใดมาเทียบ นอกจากนั้น ยังมีปรากฏการณ์ประหลาดเกิดขึ้นกับพระนางอันเป็นที่ประจักษ์แก่คนเมืองฝางนั้นคือ วันหนึ่ง ๆ สีของพระวรกาย(ผิว) ของพระนางจะเปลี่ยนไปถึง ๓ สี คือ ตอนเช้าจะมีพระฉวีเป็นสีขาวนวลบริสุทธิ์ผุดผ่องดังน้ำนม พอตกเที่ยงจะแปรเปลี่ยนเป็นสีชมพูอ่อน ดุจดอกบัวจงกลณี พอเวลาเย็นจะเปลี่ยนแปลงเป็นสีแดงระเรื่อดุจดอกกุหลาบ จึงเป็นที่มาของพระนาม “ พระนางสามผิว ”

.

.